Wysiłek fizyczny a czynność układu pokarmowego

Dolegliwości ze strony przewodu
pokarmowego związane z uprawianiem sportu wyczynowego to istotny problem w medycynie sportowej. Szacuje
się, że co drugi zawodnik przynajmniej raz w swojej sportowej karierze doświadcza
dolegliwości żołądkowo-jelitowych wymagających specjalistycznej pomocy
lekarskiej.

Ale np. wśród maratończyków objawy żołądkowo-jelitowe występują
znacznie częściej – podczas biegu zgłasza je ponad 90% zawodników, około 45%
biegaczy określa ich natężenie jako duże, a 5% maratończyków jest zmuszonych do
przerwania biegu z ich powodu.

Prawidłowe funkcjonowanie
przewodu pokarmowego jest u sportowców bardzo istotne. Z jednej strony, układ
pokarmowy odgrywa zasadniczą rolę w dostarczaniu energii, płynów i elektrolitów
niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu podczas obciążenia
wysiłkiem fizycznym. Z drugiej strony, dolegliwości ze strony przewodu
pokarmowego mogą istotnie upośledzić wydolność fizyczną zawodników i wpływać
negatywnie na uzyskiwane wyniki sportowe.

Występowanie objawów ze strony
przewodu pokarmowego jest zróżnicowane. U osób uprawiających dyscypliny
sportowe wyczynowo obserwuje się dolegliwości zarówno ze strony górnego odcinka
(np. brak apetytu, zgaga, uczucie goryczy w ustach, nieprzyjemny smak w ustach,
odbijanie, piekące bóle w klatce piersiowej w okolicy zamostkowej, nudności
wymioty, bóle nadbrzusza), jak i ze strony dolnego odcinka przewodu pokarmowego
(np. ból brzucha, wzdęcia, zaburzenia oddawania stolca częściej pod postacią
biegunek, rzadziej zaparć, stolce podbarwione krwią). Natężenie (a tym samym
uciążliwość) opisywanych objawów są bardzo zmienne, jednak w większości
przypadków są one umiarkowanie nasilone i przemijające.

Do podstawowych czynników
istotnych w patogenezie zaburzeń przewodu pokarmowego stwierdzanych u osób
uprawiających sport wyczynowy należą: 1) stres (zarówno fizyczny, jak i
psychiczny) towarzyszący treningom i występujący przed oraz w trakcie zawodów
sportowych i związane z nim zaburzenia
neurohormonalne (m.in. aktywacja układu współczulnego, zmienione wydzielanie
hormonów w obrębie przewodu pokarmowego); 2) niedokrwienie trzewi jako wynik
przesunięcia krwi z trzewnego łożyska naczyniowego do intensywnie pracujących
mięśni (zmiana adaptacyjna), w połączeniu z odwodnieniem organizmu podczas
wielogodzinnych wysiłków fizycznych. Dolegliwości żołądkowo-jelitowe występują
u 50% maratończyków, u których podczas biegu dochodzi do znaczącej utraty masy
ciała i aż u 80% biegaczy, u których stwierdza się więcej niż 4% redukcję masy
ciała (m.in. w wyniku utraty płynów).

Należy podkreślić, że stosowanie
niesterydowych leków przeciwzapalnych (NLPZ) zwiększa częstość występowania i
nasilenia dolegliwości żołądkowo-jelitowych m.in. u zawodników uprawiających
biegi długodystansowe.

Wśród sportowców na dolegliwości
żołądkowo-jelitowe częściej skarżą się kobiety niż mężczyźni. Ponadto częstość
występowania tych objawów, przed zasadniczym, wielogodzinnym wysiłkiem
fizycznym, jest wyraźnie większa u zawodników mniej lub niedostatecznie
wytrenowanych.

Według niektórych autorów, po
długotrwałych i wytężonych wysiłkach fizycznych (np. typu maratońskiego) u
wszystkich zawodników stwierdza się zmiany czynnościowe żołądka (np. zmniejszoną
sekrecję soku żołądkowego, upośledzony przepływ krwi przez ten narząd,
zwłaszcza w obrębie odźwiernika).jednocześnie bezpośrednio po biegu
długodystansowym, praktycznie u wszystkich zawodników można dopatrzeć się w
badaniu endoskopowym cech zapalnych śluzówki żołądka typu gastritis acuta, u
ponad połowy biegaczy występują nadżerki z cechami świeżego krwawienia w
obrębie śluzówki żołądka, u kilku procent dochodzi do owrzodzeń żołądka.
Niektórzy uważają, że choroba wrzodowa jest przeciwwskazaniem do uprawiania
większości dyscyplin sportowych, a treningi można rozpocząć po wygojeniu
owrzodzenia.

Uważa się, że umiarkowany wysiłek
fizyczny (np. 30-minutowy marsz na bieżni z natężeniem odpowiadającym 20-6-%
maksymalnego zużycia tlenu [VO2max]) przyśpiesza motorykę przewodu pokarmowego
i nasila opróżnianie żołądka z treści pokarmowych, podczas gdy bardziej
wytężony wysiłek (np. 30-minutowy marsz na bieżni z natężeniem rzędu 75%
VO2max) wydłuża fazę opróżnienia żołądka z pokarmów, przede wszystkim tych o konsystencji
stałej, pozostając bez wyraźnego wpływu na przemieszczanie płynnych treści
pokarmowych. Szybkość opróżniania żołądka z treści pokarmowej zależy także od
właściwości spożytego pokarmu (kaloryczności, zawartość tłuszczów, cukrów i
białek, temperatury).

U sportowców wyczynowych
obserwuje się również zmiany w jelicie grubym o charakterze colitis, które są
spowodowane mechanicznym uszkodzeniem jelit (mikrourazy podczas ruchów ciała i pracy mięśni brzucha). Do tego
typu patologii zalicza się zespół tzw. Caecal slap syndrome, w którym kątnica
jest uderzana przez hipertroficzną przednią ścianę mięśniową brzucha podczas
wykonywania wysiłku fizycznego.

Nie ulega wątpliwości, że
motoryka przewodu pokarmowego podlega wpływom bodźców psychicznych. Z tego powodu,
częstym schorzeniem u sportowców wyczynowych jest zespół nadwrażliwego jelita.
Niemal połowa uczestników biegów maratońskich podaje występowanie luźnych
stolców oraz częstsze oddawanie stolca na co dzień. Zawodnicy skarżą się na
zaburzenia wypróżnień (biegunki występujące naprzemiennie z zaparciami) oraz
bóle brzucha, także o charakterze kolki. Uważa się, że przyczyną bólów o typie
kolki jest rozciągnięcie jelita grubego przez gazy jelitowe nadmiernie
nagromadzone w obrębie zgięcia wątrobowego i śledzionowego wskutek zaburzonego
pasażu treści i gazów jelitowych.

Źródło: Medycyna Sportowa pod redakcją prof. dr hab Marka Mędrasia, Medsportpress, Warszawa 2004