Współczesny sport wyczynowy stawia przed zawodnikami wysokie wymagania dotyczące uzyskiwanych rezultatów, a ich realizacja dokonuje się za pomocą coraz bardziej wyszukanych technik treningowych i coraz większych obciążeń stosowanych podczas treningów. Uzyskanie oczekiwanych zmian adaptacyjnych w organizmie wymaga tak naprawdę ciągłego balansowania na krawędzi przetrenowania. Dlatego też bardzo istotna dla trenera i zawodnika jest wiedza na temat wpływu stosowanych obciążeń treningowych na organizm zawodnika oraz możliwość w miarę dokładnego ustalenia odpowiednich proporcji między treningiem i odpoczynkiem. Pomocą w osiągnięciu tej wiedzy jest tzw. monitoring procesu treningowego czyli określenie wpływu treningu na organizm przy użyciu różnych parametrów fizjologicznych (np. tętno) czy biochemicznych (badania krwi). Jednym z najbardziej popularnych i najszerzej stosowanych w sporcie wyczynowym parametrów w bieżącej kontroli procesu treningowego jest aktywność kinazy kreatynowej.

Kinaza kreatynowa (CK) jest enzymem występującym głównie w mięśniach szkieletowych oraz w mięśniu sercowym. Występuje on w trzech postaciach izoenzymatycznych: MM- charakterystycznej dla mięśni szkieletowych, MB- zlokalizowanej głównie w mięśniu sercowym oraz BB- występująca głównie w mózgu. U ludzi zdrowych ok. 95% aktywności CK we krwi związana jest z izoenzymem CKMM. Enzym ten bierze udział w reakcji przemiany fosfokreatyny w ATP zachodzącej w największym nasileniu w pierwszych kilku sekundach wysiłku, jednakże parametr ten używany jest w monitorowaniu z innych powodów.

Podczas wysiłku fizycznego, szczególnie o dużej intensywności lub objętości dochodzi do mikrouszkodzeń komórek mięśniowych i zwiększenia przepuszczalności błony komórkowej. Wtedy to do krwi przedostają się różne substancje znajdujące się wewnątrz komórek mięśniowych. Ponieważ CK w mięśniach jest dużo, to zmiany jej aktywności we krwi stanowią wskaźnik mówiący o skali uszkodzeń błony komórkowej, a pośrednio o wielkości stosowanych obciążeń treningowych i ich wpływie na układ mięśniowy. Parametr ten do niedawna stosowany był szeroko jako kryterium wystąpienia zawału mięśnia sercowego. Zakres wartości referencyjnych jest różny dla kobiet i mężczyzn, nie przekracza jednak przeważnie 200U/L. Aktywność kinazy kreatynowej nie mówi o intensywności wysiłku, do takiej oceny służy np. badanie stężenia mleczanu we krwi. 

Napisanych zostało wiele prac naukowych udowadniających występowanie zależności między poziomem aktywności CK a wielkością obciążeń treningowych. Ogólnie mówiąc, im większa wartość aktywności CK tym większe zastosowano obciążenia treningowe. Aktywność CK zależy także od innych czynników związanych z wysiłkiem fizycznym. Jednym z nich jest rodzaj wykonywanej pracy. Największe wartości CK uzyskiwane są po wysiłkach ekscentrycznych np. zbiegach. Mięsień mimo skurczu ulega wtedy rozciąganiu i jest to jeden z najbardziej uszkadzających mięśnie rodzajów pracy. Znaczne wartości CK uzyskiwane są także na początku procesu treningowego po okresie odpoczynku lub dłuższej bezczynności oraz po nowych rodzajach wysiłku, do których mięśnie nie były przyzwyczajone. Kolejnym czynnikiem wpływającym na poziom kinazy kreatynowej jest ilość tkanki mięśniowej. Im więcej mięśni, tym więcej kinazy kreatynowej i większe przyrosty jej aktywności we krwi. Następnym czynnikiem mającym istotny wpływ na CK jest osobnicza predyspozycja. U dwóch różnych zawodników w odpowiedzi na takie same obciążenia treningowe można uzyskać znacznie różniące się wyniki CK, np. 200 i 600 U/L. Dlatego też wyróżnia się zawodników tzw. nisko i wysoko-kinazowych. Z tego też powodu jednorazowe oznaczenie tego parametru ma ograniczoną wartość diagnostyczną. Niezbędne jest wykonanie kilku oznaczeń po różnych treningach aby określić osobniczą zmienność danego zawodnika. Oczywiście wartość tego parametru może zostać także zaburzona przez wszelkie zdarzenia uszkadzające mięśnie np. kontuzje, stłuczenia czy zastrzyki domięśniowe.

Monitorowanie procesu treningowego trwa przeważnie od kilku do nawet kilkudziesięciu dni, a badania odbywają się codziennie lub co drugi dzień. Krew do badań pobierana jest rano, z płatka ucha lub z opuszki palca. Oznaczenia mogą być wykonane zaraz po pobraniu dzięki czemu trener otrzymuje informację jeszcze przed porannymi treningami, tak aby mógł ewentualnie dokonać indywidualnych zmian planu treningowego w odniesieniu do każdego zawodnika. Uzyskany wynik opisuje wpływ obciążeń stosowanych poprzedniego dnia. Ponieważ wysiłek fizyczny może powodować znaczne wzrosty aktywności CK (nawet rzędu kilku tysięcy jednostek) to w monitorowaniu treningów operuje się nie tyle uzyskanymi wartościami co zmianami jej aktywności w odniesieniu do poprzedniego wyniku. Na podstawie przebiegu aktywności CK można zatem wnioskować, czy stosowany trening wywołuje prawidłową reakcję organizmu, czy może prowadzi do przemęczenia lub jest zbyt słabym bodźcem dla układu mięśniowego zawodnika (ryc.1). Ze względu na występującą indywidualną zmienność aktywności kinazy kreatynowej jej zmiana np. o 100U/L będzie miała inne znaczenie dla zawodnika nisko-kinazowego, a inne dla wysoko-kinazowego. Aby zniwelować ten wpływ stosuje się tzw. znormalizowaną wartość aktywności CK, obliczaną na podstawie średniej wartości CK dla danego zawodnika oraz jej odchylenia standardowego (ryc. 3 i 4).

Wskaźnik ten jest istotny zwłaszcza w okresie bezpośredniego przygotowania startowego (BPS), gdy należy szczególnie uważnie dozować obciążenia treningowe, tak aby zawodnik nie przystępował do zawodów przemęczony lub przetrenowany. Badanie to przydatne jest także np. w okresach stosowania dużych obciążeń treningowych mających stanowić znaczny bodziec adaptacyjny dla organizmu. Pozwala ono na sprawdzenie, czy wykonywane treningi są rzeczywiście dużym obciążeniem dla organizmu oraz prześledzić szybkość restytucji czyli odpoczynku po zakończeniu takiego okresu.

W dzisiejszych realiach przeprowadzenie takiego monitorowania nie stanowi problemu nawet dla osoby nie uprawiającej sportu wyczynowo. Laboratoriów diagnostycznych jest dużo, a samo badanie nie jest bardzo drogie. Inną sprawą jest to, czy amator potrzebuje takiego wsparcia w treningu. Moim zdaniem w większości przypadków nie. Badanie takie może być przydatne dla osób starających się bardzo wyśrubować swoje życiówki i praktycznie tylko w okresach stosowania dużych obciążeń treningowych.

Ryc.3. Bezwzględne wartości aktywności CK u różnych zawodników w odpowiedzi na takie same obciążenia treningowe.

Ryc.4. Znormalizowane wartości aktywności CK wyliczone na podstawie danych z ryciny 3.