Przetrenowanie

Zacznijmy od danych

W celu zobrazowania skali zjawiska wystarczy zerknąć do badań. Spośród 296 przebadanych zawodników startujących w Igrzyskach Olimpijskich w Atlancie w 1996 r. (30 różnych dyscyplin), aż 28% (84 osób) wskazywały oznaki przetrenowania, które tłumaczyły uzyskanie słabszych niż oczekiwane wyników sportowych [1]. Inne badania, oparte na testach przeprowadzonych podczas Zimowych Igrzysk w Nagano w 1998 roku, wskazały że 10% amerykańskich zawodników z 13 różnych dyscyplin wyjaśniało spadek formy przetrenowaniem [2]. Zdaniem innych badaczy, wskaźnik przetrenowania u zawodników waha się w granicach 7-20%. Szczególnie niepokojące jest to, że spośród tej grupy, aż 10% (ok. połowa) wskazywała daleko posunięte i groźne oznaki przetrenowania [3].

O ile tak wysokie wskaźniki niekoniecznie dziwią u sportowców na najwyższym poziomie, u których intensywność treningu często stanowi o ich sportowym "być, albo nie być", o tyle podobne wyniki badań przeprowadzane na innych szczeblach sportowej kariery (chodzi tu w szczególności o juniorów) zdecydowanie muszą już alarmować. Przykładowo, międzynarodowe badania obejmujące grupę 231 pływaków w kat. juniorów, pokazały że aż 35% z nich cierpiało z powodu fizycznego przemęczenia. Wynikało to bezpośrednio z faktu, że ich obciążenia treningowe były porównywalne z tymi, jakim dodawani byli dorośli zawodnicy rywalizujący na najwyższym poziomie [4].

Trochę teorii

Badacze nadal nie są zgodni, co do zakresu pojęcia przetrenowania. Szczególne wątpliwości budzi rozpoznanie tego zjawiska w oparciu o mierzalne wskaźniki biochemiczne, hormonalne, czy psychologiczne, których wielkości zachowują się bardzo różnie u przetrenowanych sportowców, w zależności od indywidualnych predyspozycji. Mimo to, panuje zgoda, że przetrenowanie wynika z nadmiaru treningu (i innych czynników obciążających organizm) nad odpoczynkiem. Oprócz samego treningu, na przeciążenie zawodnika wpływają też aspekty społeczne, zdrowotne, ekonomiczne, czy związane z żywieniem i trybem życia, których nie nie można pozostawić bez reakcji [5].

Podstawowym problemem w diagnozowaniu przetrenowania jest fakt, że w trakcie procesu treningowego nie pojawia się ono skokowo. Co więcej, doprowadzenie organizmu do pewnego stopnia przetrenowania, a właściwie kontrolowanego zmęcznia, jest jedną z podstawowych zasad w treningu (patrz: http://www.sportconnect.pl/Aktualnosci/Cztery-fundamenty-treningu), niezbędnego do wystąpienia procesu adaptacji, a więc i polepszenia wyniku sportowego.

W związku z tym, że w treningu sportowym konieczne jest stałe aplikowanie progresywnych obciążeń treningowych o charakterze przeciążeniowym, zawodnicy i trenerzy muszą się nauczyć odróżniać przemęczenie kontrolowane, od chronicznego przetrenowania. Wbrew pozorom granica między tymi dwoma pojęciami jest bardzo cienka i trudna do zwefyfikowania, szczególnie gdy na codzień w treningu nie posługujemy się rozbudowanymi metodami kontroli.

Jakby problemów było mało, to w rzeczywistkości wyróżnić można dwa rodzaje przetrenowania, które dość diametralnie różnią się objawami (wspólną częścią jest spadek wyniku sportowego, spowodowany przemęczeniem).

Przetrenowanie sympatyczne (odnoszące się do wzrostu aktywności układu współczulnego) najczęściej obserwowane jest w sportach zespołowych, lub takich gdzie podstawą są ruchy dynamiczne, eksplozywne wykonywane w krótkim czasie. Oprócz braków w osiąganych wynikach zauważa się wzrost excytacji, agresję, czy brak snu.

Przetrenowanie parasympatyczne (odnoszące się do wzrostu aktywności układu przywspółczulnego) najczęściej zauważa się w sportach wytrzymałościowych. Objawy przyjmują zazwyczaj zupełnie przeciwstawne do przetrenowania sympatycznego: nadmiar snu, apatia, czy chroniczne zmęczenie.

Póki co przetrenowanie sypmetyczne przypisuje się raczej do wstępnych etapów przetrenowania, podczas gdy przetrenowanie parasympatyczne wiązane jest z jesgo późniejszymi etapami. Cały czas jednak nie ma co do tej teorii pełnej zgody w świecie naukowym [6].

Objawy

Pełna lista objawów przetrenowania jest bardzo długa (tabela 1). Jednak pomimo takiej ich obfitości, bardzo trudno jest w racjonalny i praktyczny sposób dobrać metody odróźnienia przetrenowania od kontrolowanego treningowego zmęczenia. Można powiedzieć, że póki co w tej kwestii jesteśmy bezradni – do dzisiaj badaczom nie udało się znaleźć jednego czynnika, który ze 100% pewnością wskazałby na przetrenowanie u zawodnika. Jak na razie pozostaje nam więc bardzo kompleksowa kontrola wybranych objawów:

Fizjologiczne – Zmiany w ciśnieniu tętniczym. Zmiany w tętnie podczas odpoczynku i wysiłku. Zwiększona częstotliwość oddychania. Zwiększona konsumpcja tlenu w wysiłkach submaksymalnych. Spadek masy tłuszczowej/wzrost masy beztłuszczowej. Anomalie w załamku T (EKG). Chroniczne przemęczenie. Wzrost w podstawowym indeksie metabolicznym (BMR).

Psychologiczne i Bechawioralne – Stałe zmęczenie psychiczne. Zmniejszony apetyt. Zaburzenia snu (hipo- albo hiper- insomnia). Depresja. Ogólna apatia. Osłabione poczucie własnej wartości. Niestabilność emocjonalna. Strach rywalizacji. trudności w koncentracji. Poddawanie się, gdy cele są zbyt trudne do osiągnięcia.

Biochemiczne – Rabdomioloza. Wzrost stężenia protein C-reaktywnych. Podwyższona kinaza keratynowa. Negatywny balans nitrogenu. Wzrost stężenia mocznika. Wypłukanie mięśni z glikogenu. deficyt minerałów (Cynk, Kobalt, Glin, Mangan, Selen, Miedź), Spadek stężenia wolnego testosteronu, hemoglobiny, żelaza. Wzrost stężenia kortyzolu.

Immunologiczne – Bóle mięśni i stawów. Podwyższona wrażliwość mięśniowa. Wzrost podatności na choroby i ich dotkliwości. Przeziębienia i alergie. Nawracające infekcje wirusowe i bakteryjne. Bóle głowy. Nudności. Zwiększone ilości komórek obronnych (limfocyty, eozynofile, neutrofile immunoglobuliny-IgA). Obrzęk gruczołów limfatycznych.

Wskaźniki wydajnościowe – Spadek wydajności. Obniżenie zdolności do wykonywania wysiłku o charakterze maksymalnym. Spadek tolerancji na obciężenie. Wydłużona potrzeba odpoczynku. Niezdolność do osiągania celów.

Przetwarzanie informacji – Utrata koordynacji. Problemy w koncentracji. Spadek zdolności radzenia sobie z dużą ilością informacji. Spadek zdolności poprawy błędów technicznych. Powtarzanie błędów wcześniej wyeliminowanych.

Źródło: Alves R., Costa L., Samulski D., Monitoring and prevention of overtraining in athletes, Rev Bras Med Esporte _ Vol. 12, Nº 5 – Set/Out, 2006.

Zapobieganie kontra leczenie

Przetrenowani zawodnicy potrzebują znacznie więcej czasu, żeby odpocząć i wrócić do wysokiego poziomu sportowego. Tabela objawów daje sporo do myślenia, gdyż jak widać, przetrenowanie wpływa nie tylko na osłabienie wyniku, ale pociąga za sobą również szereg  zaburzeń o podłożu hormonalnym, biochemicznym, chorobowym i psychologicznym, które bardzo ciężko jest potem naprawić. Bardzo często jest to kwestia miesięcy [7].

Oprócz fatalnych skutków zdrowotnych, przetrenowanie stanowi olbrzymie zagrożenie dla świata sportu jeszcze z jednego powodu – zwiększa ryzyko zakończenia kariery przez utalentowanych sportowców. Szczególnie boli, kiedy dotyczy to juniorów.

W związku z tym zaleca się wdrożenie usystematyzowanego programu, w celu zapobiegania przetrenowaniu zawodników już w jego wstępnej fazie. Niestety wiąże się to z dużą czasochłonnością i kosztownością takiej metody (szczególnie jeśli rozpatrujemy badania wymagające pomocy zewnętrznych specjalistów, np. badania krwi). Ile klubów w Polsce stosuje takie metody? Z moich doświadczeń niestety wynika, że naprawdę niewiele.

Źródła:
1.  Gould D., Guinan D., Greenleaf C., Medbery R., Strickland M., Iauer l., i in. Positive and negative factors influencing U.S. Olympic athletes and coaches: Atlanta games assessment. Final grant report submitted to the U.S. Olympic Committee, Sport Science and Technology Division, Colorado Springs, 1998.
2. Gould D., Guinan D., Greenleaf C., Medbery R., Peterson K., Factors affecting Olympic performance: perceptions of athletes and coaches from more and less successful teams. The Sport Psychologist 1999;13:371-95.
3. Alves R., Costa L., Samulski D., Monitoring and prevention of overtraining in athletes, Rev Bras Med Esporte _ Vol. 12, Nº 5 – Set/Out, 2006.
4. Raglin J. S., Sawamura S., Alexiou S., Hassmén P., Kenttä G., Training practices and staleness in 13-18 year old swimmers: a cross-cultural study. Pediatr Exerc Sci 2000;12:61-70.
5. Lehmann M., Foster C., Gastmann U., Keizer H.A., Steinacker J.M., Definition, types, symptoms, findings, underlining mechanisms, and frequency of overtraining and overtraining syndrome. [w:] Overload, fatigue, performance incompetence, and regeneration in sport. New York: Plenum, 1999;
6. Peterson A., Overtraining – proposition for debate.
http://physiotherapy.curtin.edu.au/resources/educational-resources/exphys/00/overtraining.cfm
7. Lovell M., Adrenal Fatigue & Overtraining in the Athlete: a Nutritional Perspective on Pathology and Treatment of Overtraining Syndrome: an “exhaustive” review. Nutritional Practitioner, Spring 2010.