Życiorys Eugeniusza Lokajskiego można uznać za gotowy scenariusz filmowy. Byłaby to niedokończona opowieść o olimpijczyku i żołnierzu. W rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiemu przypominam sylwetkę mniej znanego sportowca walczącego w szeregach Armii Krajowej. Wybaczcie, nie był typowym biegaczem, choć z drugiej strony startując w wieloboju biegał jak najbardziej… Mam wobec niego dług, również dlatego, że jest patronem mojej szkoły podstawowej.
Wychowany na przełomie czasu wojny i pokoju (rocznik 1908) był jednym z chłopaków z warszawskiego Śródmieścia, który garnął się do sportu. Jeszcze przed ukończeniem gimnazjum wstąpił do Klubu Sportowego „Warszawianka” uprawiając nie tylko piłkę nożną, czy pływanie, ale też wszystkie dostępne konkurencje lekkoatletyczne.
W tym okresie trenerzy uznali go jednak za zbyt wiotkiego do rzutu oszczepem, choć zwracali uwagę na jego długie ręce. Jak wspominał, w domu nazywano go chuchrem, a w klubie pająkiem.
Po ukończeniu, z wieloma wyróżnieniami, Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty w Zambrowie – studiował w Centralnym Instytucie Wychowania Fizycznego na warszawskich Bielanach (dzisiejsza Akademia Wychowania Fizycznego). Był wszechstronnie utalentowany i niebywale sprawny.
W latach 30-tych XX wieku Lokajski bił rekordy Polski nie tylko w rzucie oszczepem, ale i w sztafecie 4×100 m oraz 5-boju. Jak przyznawał, na uczelni znalazł świetne warunki do trenowania i rozwinął się jako oszczepnik: „Poza wzmocnieniem mięśni, odnalazłem swój styl, dostosowywany idealnie do mojej budowy, szybkości i siły.” – tak charakteryzował siebie w artykule na łamach „Sportu Szkolnego” (X 1937).
W maju 1936 roku, w trakcie przygotowań do Igrzysk Olimpijskich, ustanowił rekord życiowy – 73.27, który uczynił go trzecim oszczepnikiem świata i faworytem do medalu w Berlinie. Zaledwie 4 dni przed finałowym konkursem olimpijskim doznał kontuzji, prawdopodobnie naderwania, czy też zerwania mięśnia barkowego. Na stadionie jednak się pojawił, z bólem oddając rzut dający mu siódme miejsce.
Po Igrzyskach długo zmagał się ze skutkami kontuzji. Dodatkowo przewlekła choroba ucha skutkująca trepanacją czaszki zakończyła jego wyczynową karierę. Nadal jednak działał w sporcie jako instruktor i trener.
Po wybuchu II wojny światowej walczył w Kampanii Wrześniowej w składzie 9. Dywizji Piechoty Armii „Pomorze”. Uciekł z niewoli sowieckiej, unikając najpewniej losu oficerów Wojska Polskiego zamordowanych w 1940 roku przez NKWD (m.in. w Katyniu). Wrócił do Warszawy. W czasie okupacji wykorzystał swoje przedwojenne zainteresowania fotografią i otworzył zakład fotograficzny w mieszkaniu matki.
Jako oficer przedwojennego Wojska Polskiego sporo ryzykował. W konspiracji działał jednak niemal od początku jako instruktor wychowania fizycznego w podziemnym nauczaniu. Miał opinię świetnego, zaangażowanego wychowawcy. W styczniu 1944 roku zastąpił swojego brata, który miesiąc wcześniej zginął w potyczce z Niemcami i został zaprzysiężony na żołnierza Armii Krajowej. Eugeniusz przyjął pseudonim „Brok”.
Po Wybuchu Powstania Warszawskiego wraz z siostrą został członkiem kompanii ochraniającej Komendę Obszaru Warszawa Armii Krajowej – tak zwanej Koszty. Dowódca Lokajskiego, znając jego zamiłowanie do fotografii, przekazał mu pierwszy zdobyty aparat. Niezwykłe zdjęcia „Broka” pokazujące walczącą Warszawę są jednymi z najważniejszych dokumentów Powstania, a przy tym artystycznym spojrzeniem na pojedynczych uczestników tamtych wydarzeń.
Szymon Niedziela, kierownik Działu Obsługi Ekspozycji Muzeum Powstania Warszawskiego, które dysponuje m.in. kilkuset fotografiami wykonanymi przez Lokajskiego, wspomina szlak bojowy sportowca:
– Kompania Koszta liczyła w Powstaniu około 140 żołnierzy. Działała głównie w Śródmieściu Północnym. Eugeniusz Lokajski brał między innymi udział w ciężkich walkach o komendę policji. Był też oficerem łącznikowym między Biurem Informacji i Propagandy a kompanią. Pod koniec sierpnia ’44 odbył się w kinie Palladium pokaz filmu autorstwa Lokajskiego o zdobyciu przez powstańców strategicznie kluczowego budynku PAST przy ul. Zielnej.
Jak tłumaczy Niedziela, Lokajski miał prawo noszenia aparatu fotograficznego i kamery podczas akcji bojowych, ale nie znaczy to, że przestał walczyć. Był w wielu centralnych miejscach wydarzeń (np. na Poczcie Głównej, skąd pochodzi poniższe zdjęcie).
– Jak wszyscy sportowcy okresu międzywojennego, Lokajski traktował sport jako patriotyczno-sprawnościową umiejętność, za którą nie należą się żadne specjalne względy. W wojsku konspiracyjnym żołnierze-sportowcy byli wyjątkowo pożądani ze względu na wytrzymałość fizyczną i umiejętności. Nikt nie traktował ich w kategoriach celebrytów. W czasie Powstania Lokajski wykonywał obowiązki dowódcze, a ponadto dokumentował i utrwalał wszystko na kliszy i taśmie filmowej. Był równocześnie żołnierzem, archiwistą, artystą i sportowcem – podsumowuje muzealnik.
„Brok” objął dowództwo jednego z plutonów Koszty po poległym podporuczniku Romanie Rozmiłowskim. Na dosłownie kilka dni przez końcem Powstania został oddelegowany do komendy Głównej Armii Krajowej w celu sfotografowania dokumentów. 25 września poszedł po materiały fotograficzne do sklepu w Śródmieściu i zginął, zasypany gruzami, w zbombardowanym domu przy ul. Marszałkowskiej 129.
Historia zatacza koło. Jeszcze w Polsce ludowej zdjęcia Lokajskiego, mimo niekorzystnego klimatu dla Armii Krajowej i samego Powstania Warszawskiego, stanowiły kanon dokumentów walczącej Warszawy. Powstały o nim dwa filmy dokumentalne, w latach 80-tych jego nazwiskiem nazwano dwie ulice. Przyznawana jest dziennikarska nagroda jego imienia za fotografię o tematyce sportowej. Lokajski ma swoje miejsce na Murze Pamięci Muzeum Powstania Warszawskiego, kwaterę na warszawskich Starych Powązkach (kwatera 149 (I/22) oraz biogram w zbiorach Polskiego Komitetu Olimpijskiego.
Rekord życiowy Lokajskiego w rzucie oszczepem – 73.27 m – przetrwał jako rekord Polski aż 17 lat, a poprawił go długo po wojnie nie kto inny, jak Janusz Sidło.
Eugeniusz Lokajski sportowiec i „Brok” żołnierz został też patronem dwóch szkół podstawowych nr 55 w Łodzi oraz mojej – nr 272 w Warszawie. Ta ostatnia sąsiaduje i od lat współpracuje z klubem Lokajskiego – Warszawianką. Jednym z jej sportowych absolwentów jest Marcin Krukowski aktualny rekordzista Polski w rzucie oszczepem (88.09 m).
Pisząc coś o sobie zwykle popada w przesadę. Medalista mistrzostw Polski w biegach długich, specjalizujący się przez lata w biegu na 3000 m z przeszkodami, obecnie próbuje swoich sił w biegach ulicznych i ultra. Absolwent MISH oraz WDiNP UW, dziennikarz piszący, spiker, trener biegaczy i współtwórca Tatra Running.
