Czy biegacze to „lekoholicy”? To pytanie zadajemy sobie widząc osoby łykające garść tabletek po to, aby móc trenować. Bieganie jak każda aktywność fizyczna powoduje większe obciążenia naszego aparatu ruchu: mięśni, stawów, więzadeł i ścięgien.

Jeśli zaczynają one wykraczać poza indywidualne możliwości organizmu do regeneracji i odbudowy musimy szukać rozwiązań, które umożliwią nam dalszy trening. Często sięgamy w takim wypadku po leki przeciwbólowe i suplementy diety wzmacniające stawy. Jak działają takie preparaty i przede wszystkim, czy warto je stosować?

Zanim sięgniemy po magiczne pigułki pamiętajmy, że najprostszym ze sposobów przeciwdziałania kontuzjom jest dostosowanie treningu do własnych możliwości. Przede wszystkim zadbajmy o zapobieganie, a nie o naprawianie szkód. Kiedy już jednak coś boli, pamiętajmy, że leczenie każdej kontuzji to niezwykle skomplikowana sprawa. Zanim poznamy genezę bólu i zaplanujemy postępowanie często stajemy przed dylematem, czy wspomagać leczenie dodatkowymi suplementami. Oczywiście zalecam przede wszystkim sterowanie leczenia w oparciu o porady uznanych lekarzy i fizjoterapeutów, ale chciałbym przedstawić popularne preparaty (lekarstwa i suplementy diety), które są powszechnie stosowane w leczeniu kontuzji. Po to, by poznać korzyści ich stosowania, jak i zagrożenia wynikające z sięgania po nie.

Budowa tkanki stawowej

Chrząstka stawowa to wyspecjalizowana, mocna i elastyczna tkanka o niskim współczynniku tarcia. Dzięki tym funkcjom nadaje się do odciążania struktur, amortyzowania wstrząsów i redukowania nacisku spowodowanego ruchem. Składa się z komórek chrzęstnych, tzw. chondrocytów (5% chrząstki stawowej) i podkomorowej macierzy zbudowanej z dwóch głównych składników: kolagenu (70% suchej masy chrząstki) i proteoglikanów (25% suchej masy). Włókna kolagenowe tworzą trójwymiarową sieć o dużym znaczeniu w tkance chrzęstnej. W tej włóknistej sieci znajdują się proteoglikany (zwłaszcza agrekany), zapewniające ściśliwość i elastyczność tkanki.

Tak więc staw zbudowany jest z glikozaminoglikanów (GAG), które tworzą powtarzające się jednostki dwucukrowe. Wraz z białkami tworzą one proteoglikany (PG), które stanowią podstawę strukturalną chrząstki. Najważniejsze składniki PG to glukozamina (pochodna glukozy), chondroityna (czyli galaktozamina – pochodna galaktozy), kwas hialuronowy i heparyna. Chrząstka stawowa działa głównie dzięki fizykochemicznym właściwościom tych składników, które stanowią 80-90% masy proteoglikanów. GAG są bardziej potrzebne niż kolagen, ponieważ muszą być wymienione na nowe co kilka dni, a kolagen tylko co około 300 dni. Kuracja trwająca 3-4 miesiące glukozaminoglikanami powoduje w większości wypadków korzystne zmiany w obrębie płynu stawowego, poprawiając jego lepkość.

Leki przeciwbólowe i przeciwzapalne

Kiedy pojawia się ból związany z przeciążeniem lekarze często przepisują nam leki przeciwbólowe i przeciwzapalne. Zazwyczaj na popularne urazy stosuje się niesterydowe leki przeciwzapalne (ang. Non-Steroidal Anti-Inflammatory Drugs). Ich działanie polega głównie na hamowaniu wytwarzania prostaglandyn prozapalnych (przez hamowanie cyklooksygenazy). Prostaglandyny, są to substancje wytwarzane przez organizm w czasie choroby (wywołując ból, zapalenie i podwyższenie temperatury). Objawy te są ogólnie korzystne dla organizmu, gdyż pomagają mu poradzić sobie z zagrożeniem, sprzyjają leczeniu, ale są dla człowieka niewygodne. Ponadto, jeśli są nasilone, przestają spełniać swoją rolę i dlatego właśnie podaje się leki.

Niesterydowe leki przeciwzapalne działają na poziomie centralnego układu nerwowego, naczyń krwionośnych oraz w miejscu zapalenia. Jeśli chodzi o wpływ na stawy, często zmniejszają obrzęk, poprawiają ruchomość i usuwają uczucie zdrętwienia w stawach, a niektóre z tych leków hamują metaloproteinazę (przebudowanie) macierzy zewnątrzkomórkowej, która może powodować uszkodzenie proteoglikanów, kolagenu, a także innych elementów tkanki łącznej w stawach. Ponadto hamują procesy apoptozy („śmierci komórki”) w chondrocytach i innych komórkach tkanki łącznej u pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawów. Zmniejszają również aktywność syntazy tlenku azotu, produkcję samego tlenku azotu i powstającego z reakcji tlenku azotu z rodnikami hydroksylowymi nadtlenoazotynu, które są kluczowymi mediatorami w zapalnym uszkodzeniu tkanek.

Najpopularniejsze leki z tej grupy to ibuprofen, paracetamol, kwas acetylosalicylowy, diklofenak, ketoprofen. Z podobnego działania znane są też: fenylbutazon, indometacyna, piroskykam, kwas mefenamowy, koksyby, nimesulid i najsilniejszy z nich tramadol. Wybór leku przez lekarza (stosowanie ich przy schorzeniach powinno być konsultowane z lekarzem, a większość jest przepisywana na receptę) zależy od indywidualnej tolerancji na skutki uboczne, a także osobniczej siły działania danego środka na organizm chorego.
Jeśli już zdecydujemy się na stosowanie tych leków należy pamiętać, by nie łączyć kilku leków przeciwzapalnych ze sobą, nie przekraczać zaleconej dawki, a leki przyjmować po posiłku. Niestosowanie tych zasad może powodować: podrażnienie przewodu pokarmowego, uszkodzenie nerek i wątroby (których już niewielkie przeciążenie obniża zdolność do treningu), zmniejszenie odczuwalności kolejnej dawki. Leki w niektórych przypadkach mogą upośledzać funkcjonowanie mózgu, powodować zawroty głowy i zaburzenia równowagi, a wreszcie utratę przytomności. Z innych działań ubocznych stosowania leków należy wymienić wrzody żołądka, nasilenie lub wręcz pojawienie się objawów astmy oskrzelowej, zmniejszenie wydolności, zmniejszenie krzepliwości krwi. Wszystkie one są ściśle związane ze sportem, gdyż nawet krótkotrwałe skutki uboczne przeszkadzają w treningu. Warte rozważenia jest stosowanie leków o spowolnionym uwalnianiu (oznaczone skrótem SR – slow release).

Kobiety powinny przyjmować dawki mniejsze od mężczyzn, gdyż mają mniejszą masę ciała. Szkodliwe wydaje się również niwelowanie bólu, gdyż w niektórych przypadkach może prowadzić to do jeszcze większych uszkodzeń tkanek. Częste stosowanie leków prowadzi do uzależnień, a także do braku odpowiedzi adaptacyjnej organizmu na zadany bodziec treningowy (brak zjawiska kompensacji). Warto podkreślić, że stosowanie leków nie leczy przyczyny kontuzji, tylko niweluje stan zapalny i odczucia z nim związane. Indywidualną ocenę, kiedy nadrzędną wartością jest ukończenie zawodów nawet po zastosowaniu farmakologii, a kiedy szanowanie zdrowia i nie sięganie po leki w ryzykownych sytuacjach pozostawiam ocenie każdemu z czytelników.

Większość z przedstawionych tutaj środków może być również stosowana zewnętrznie w postaci maści, żeli lub sprayu, co minimalizuje ryzyko środków ubocznych. Pamiętajmy również, że przeciwzapalnie działa też np. silne chłodzenie albo zwiększanie krążenia w jakikolwiek inny sposób. Na koniec jeszcze informacja, że istnieją także sterydowe odmiany leków przeciwzapalnych, ale w ich przypadku lista skutków ubocznych jest długa jak ten artykuł. W każdym przypadku jest to ciągle tylko działanie doraźnie, leczące skutki, a nie przyczyny bólu.

Suplementy

Oprócz leków  przeciwbólowych i przeciwzapalnych znane są suplementy diety wspomagające leczenie i regenerację uszkodzonych stawów. Dość szczegółowo zagadnienie to zostało omówione tutaj, jednak nowe informacje na temat tychże produktów ciągle do nas docierają, co skłania do uzupełnienia tej wiedzy. Przede wszystkim musimy pamiętać, że jeśli nie zapewniamy stawom wystarczającego czasu na regenerację, ulegają one zniekształceniu, co prowadzi później to do kontuzji z powodu braku stabilizacji i amortyzacji w konkretnym stawie. Suplementacja w wielu przypadkach przyspiesza regenerację stawów i pomaga wrócić do sportu po urazach. Nie wszystkie preparaty mają jednak udowodnione działanie. Oto najpopularniejsze środki stosowane w terapii stawowej.

Glukozamina

Substancja ta zbudowana jest z dwóch składowych – cukru i aminokwasu. Pozyskuje się ją ze skorupiaków (krabów, krewetek, homarów), z chrząstki rekina lub poprzez fermentację zbóż takich jak pszenica czy kukurydza. Działanie glukozaminy polega na pobudzaniu komórek chrząstki stawowej – chondrocytów do produkcji złożonych cukrów i białek – glikozaminoglikanów (GAG). Ma to na celu regenerację i odbudowę stawów oraz budowę nowej, zdrowej chrząstki. Jak wspominałem wcześniej, GAG to główny składnik proteoglikanów (PG), które wraz z chondrocytami i kolagenem tworzą chrząstki. GAG mają również za zadanie zatrzymywać wodę w chrząstce, dzięki czemu jest ona odpowiednio elastyczna.

W warunkach fizjologicznych glukozamina jest syntetyzowana z glukozy. Wpływa na produkcję kwasu hialuronowego, który poprawia ruchomość i odżywia stawy. Jej niedobór objawia się zaburzeniami syntezy PG, może skutkować powstawaniem zmian zwyrodnieniowych stawów. Glukozamina stosowana jest w procesie leczenia i regeneracji ścięgien, mięśni i więzadeł.

Istnieją cztery rodzaje związków glukozaminy.
– chlorowodorek glukozaminy (HCL),
– jodowodorek glukozaminy,
– N-acetylo-glukozaminy (NAG),
– siarczan glukozaminy.

Z tych czterech siarczan i chlorowodorek są najlepszymi źródłami glukozaminy. Oba związki wydają się  identyczne w jeśli chodzi o źródło tej substancji, ale chlorowodorek jest trochę bardziej opłacalny, ponieważ jest bogatszy w glukozaminę. Procentowy udział czystej glukozaminy wynosi 83% w chlorowodorku i 65% w siarczanie.

N-acetylo-glukozaminy (NAG) daje 81% czystej glukozaminy, jednak jest metabolizowany inaczej niż inne formy glukozaminy. Okazało się, że efekty suplementacji tym środkiem były słabsze niż pozostałymi.

Według niektórych badań chlorowodorek glukozaminy nie dawał spodziewanych efektów, a jodowodorek może mieć niekorzystny wpływ na metabolizm i wydzielanie hormonów tarczycy. Wynika z tego, że najlepsze są preparaty siarczanu glukozaminy.

Niestety badania nad wpływem glukozaminy nie są jednoznaczne, brak wyraźnych dowodów na skuteczność tego środka. Proponowane stosowanie to od 500 do 1500mg dziennie siarczanu glukozaminy przez okres 6-8 tygodni.

Chondroityna

To glikozaminoglikan występujący w chrząstce człowieka. Często sprzedawana łącznie z glukozaminą. Jest stosowana w stanach zapalnych kości i stawów. Pozyskiwana z ryb lub z chrząstek zwierzęcych. Jednak najlepszym źródłem chondroityny wydaje się chrząstka rekina, która zawiera jej około 20%. Zawiera ona także wapń, kolagen, glukozoaminoglikany. Siarczan chondroityny posiada silne właściwości przeciwzapalne i przeciwbólowe, często jest stosowana w chorobie zwyrodnieniowej stawów. Badania są podzielone, podobnie jak w przypadku glukozaminy. Przeciętne dawki to 1200-1500mg dziennie, stosowane długotrwale.

Kolagen

Związek ten jest stosowany w suplementach głównie w formie hydrolizatu, który uzyskuje się przez enzymatyczne przetwarzanie żelatyny zwierzęcej. Kolagen jest głównym białkiem tkanki łącznej człowieka. Ma dużą zdolność rozciągania. Jest odpowiedzialny za elastyczność skóry. Istnieje osiem odmian kolagenu, do regeneracji stawów stosuję się frakcję II. Kolagen jest wykorzystywany przez komórki chrząstki na potrzeby syntezy nowych molekuł kolagenu. Posiada też dość nietypowy skład aminokwasów. Zawiera duże ilości glicyny i proliny oraz dwa aminokwasy nie pochodzące bezpośrednio z translacji w rybosomach – hydroksyprolinę i hydroksylizynę. Aminokwasy te są formowane z proliny i lizyny już w gotowym produkcie translacji w procesie enzymatycznym, która wymaga obecności witaminy C. Szczegóły tego procesu wciąż nie są dobrze poznane, ale witamina C wydaje się niezbędna do syntezy kolagenu w organizmie (stąd wziął się szkorbut). Proponowane dawki to 1200mg na dobę.

Kwas hialuronowy

Kwas hialuronowy to kolejny glukozaminoglikan, jednak w przeciwieństwie do innych tego typu związków nie tworzy kowalencyjnego wiązania z białkami, nie może więc wchodzić w skład typowego proteoglikanu. Może natomiast stanowić oś, na której wiążą się inne proteoglikany tworząc wraz z nimi tzw. „agregat proteoglikanu”. Występuje w bardzo dużych ilościach w organizmie człowieka. Do suplementów uzyskiwany jest z grzebieni kogutów. Jest składnikiem płynu stawowego (najbardziej skoncentrowany w mazi stawowej, która otacza stawy), w ciele szklistym w oku, a ponadto występuje w skórze. Kwas hialuronowy jest również głównym składnikiem mazi stawowej. Jest odpowiedzialny za lepkość mazi, smarowanie powierzchni stawowych, dyfuzję substancji odżywczych i odżywianie chrząstki oraz jest buforem mechanicznym chroniącym komórki przed zgniataniem. W stawie wspomaga wytwarzanie naturalnego kwasu hialuronowego przez komórki zwane β-synowiocytami. Podawanie kwasu hialuronowego chroni przed uszkodzeniami stawy, odbudowuje je i odżywia chrząstkę. Dzięki wiązaniu dużych ilości wody (jedna cząsteczka kwasu hialuronowego może wiązać około 250 cząsteczek wody) nadaje właściwości amortyzujące mazi stawowej i wpływa na poprawę jakości płynu stawowego. Kwas hialuronowy zwiększa elastyczność stawów, zwłaszcza kolan i palców, poprzez przywrócenie amortyzacji. W skórze ludzkiej kwas ten jest składnikiem macierzy międzykomórkowej skóry właściwej. Badania wskazują skuteczność połączenia kwasu hialuronowego i chondroityny (produkt leczniczego złożony z kwasu hialuronowego i chondroityny zmniejszał ból i dolegliwości w stawach). Popularne są również iniekcje dostawowe wprowadzające kwas hialuronowy bezpośrednio do stawu (zazwyczaj sól sodową tego kwasu).

Żelatyna pochodzenia zwierzęcego

Żelatyna to mieszanina białek i peptydów, związek bogaty w glicynę (27%), prolinę (16%), hydroksyprolinę (14%), kwas glutaminowy (12%) i argininę (10%). Surowcami do produkcji żelatyny są kości, chrząstki oraz skóra zwierząt (np. trzody chlewnej), co wyjaśnia ten specyficzny profil aminokwasów. Służą one głównie do produkcji kolagenu. Optymalna dawka do 10g dziennie (jednorazowo lub w podzielonych porcjach). Badania dotyczące działania żelatyny są niejednoznaczne, jednak suplementacja jest wyjątkowo tania, więc ewentualne korzyści u osób narażonych na urazy są warte uwagi.

Działanie przeciwzapalne w chorobie stawów posiadają także:

Kurkumina (ostryż) – organiczny związek chemiczny zbudowany z dwóch reszt feruloilowych połączonych atomem węgla. Jest silnym przeciwutleniaczem i posiada właściwości przeciwzapalne. Jest to popularna przyprawa, więc u osób cierpiących na problemy ze stawami warto jej spróbować.

Kwas boswelinowy – to wyciąg z rośliny Boswellia Serata uprawianej w Afryce i w Azji. Kwas bosweliowy zapobiega niszczeniu chrząstki stawowej. Ogranicza rozwój już powstałego stanu zapalnego. Używanie Boswelli zaleca się także w przypadku choroby zwyrodnieniowej stawów lub reumatoidalnego zapalenia stawów.  Boswellia działa również  przeciwobrzękowo i przeciwbólowo, a w dodatku chroni wątrobę. Stosowana również na kaszel. Polecane dawki to około 300mg dziennie.

Nienasycone Kwasy Tłuszczowej Omega-3 i Omega-6  – stanowią naturalne substancje wspomagające pracę stawów i działające przeciwzapalnie.

Wyciąg z imbiru – to środek mający bardzo szeroki wachlarz działania. Oprócz poprawy trawienia, ulepszania krążenia krwi, przyspieszania regeneracji i działania antyoksydacyjnego ma również silne działanie przeciwzapalne. Ponadto przyjmowanie preparatów imbiru redukowało u badanych zjawisko hiperglikemii po podaniu roztworu dekstrozy i znacząco zmniejszało produkcję prostaglandyn. To drugie zjawisko może tłumaczyć potencjalną rolę w łagodzeniu bólu po ciężkim wysiłku i podczas kontuzji.

Podczas kolejnych badań oddziaływanie imbiru poprawiające krążenie było nawet większe niż w przypadku aspiryny.

Dawki: dla poprawy trawienia i jako środek przeciwzapalny – 200-600mg w jednej dawce, aż do 4g/dobę w postaci korzeni Zingiber officinale (standaryzowanego do nie mniej niż 1,5% olejków eterycznych), spożywanego na 30 minut przed lub bezpośrednio po posiłku.
Kwercetyna – to bardzo silny przeciwutleniacz. Występuje m.in. w kwiatach głogu i kasztanowca. Jest też składnikiem wielu preparatów stosowanych pomocniczo w leczeniu alergii różnego pochodzenia w połączeniu z solami wapnia. Wykazuje aktywność przeciwalergiczną i przeciwzapalną poprzez hamowanie enzymów uczestniczących w produkcji leukotrienów i prostaglandyn.

Bromelia (bromelaina) –  przeciwdziała obrzękom stawów. Jest to mieszanina enzymów proteolitycznych wytwarzana przez rośliny z rodzaju bromeliowatych. Ananasy zawierają co najmniej pięć enzymów znanych pod wspólną nazwą bromeliny (dwa główne enzymy określane są jako bromeliny A i B). Wytwarzanie przez rośliny enzymów proteolitycznych jest strategią obronną przed larwami owadów, dla których są one toksyczne.

Podsumowanie

Czy można wyleczyć się bez farmakologii? W dzisiejszych czasach wszystko staramy się ułatwić. Nie robimy przerwy w treningu, nie dostosowujemy obciążenia do potrzeb, tylko balansujemy na granicy zdrowia i kontuzji. Liczymy na magiczne pigułki, które pozwolą wyleczyć się bez żadnej przerwy. Czasem daje to rezultaty i możemy cieszyć się treningiem bez większych konsekwencji, a czasem nie zadziała i wydłużamy tylko leczenie. Wiele leków zostało stworzonych po to, aby pomóc nam w pokonywaniu bólu, ale zastępowanie nimi normalnego leczenia na dłuższą metę nigdy nie prowadzi do niczego dobrego. Suplementy często pomagają w regeneracji, ale jeśli uszkodzenia są poważne – bez przerwy się nie obejdzie. Pamiętajmy, że każda niedoleczona kontuzja wcześniej czy później da znać o sobie. A to, czy leczenie będzie trwało kilka tygodni czy miesięcy zależy tylko od nas…

Kuba Jelonek, absolwent AWF w Krakowie, wyczynowy chodziarz, reprezentant Polski na Igrzyska do RIO.