Redakcja Bieganie.pl
Psychologia sportu – część druga
Przedstawiamy drugą część serii artykułów Jarka Gniewka na temat psychologii sportu. W części pierwszej dowiedzieliśmy się, czym jest ta dziedzina psychologii, dlaczego jest ważna i jak mniej więcej wyglądał jej rozwój. Dzisiaj przyjrzymy się, jakie praktyczne zastosowanie ma psychologia sportu oraz jakie niektóre czynniki wpływają na aktywność sportową.
Zastosowanie psychologii sportu
Rozwój psychologii sportu podsumowują dziś trzy pytania: dlaczego? kto? jak? Pierwsze z nich zadawane było w początkach rozwoju tej dziedziny psychologii. Badacze szczególną uwagę poświęcali odpowiedzi na pytanie, jak to możliwe, iż niektórzy sportowcy, mimo podobnego przygotowania fizycznego i porównywalnych możliwości, osiągają lepsze wyniki podczas zawodów niż inni. Pytano również, dlaczego decydujemy się na uprawianie sportu oraz dlaczego wybieramy daną dziedzinę sportu. Podczas kolejnego etapu badań postawiono pytania dotyczące osobowości sportowców- ich cech charakterystycznych oraz tego, kim są.
W miarę rozwoju psychologii sportu zaczęła ona być traktowana jako dziedzina akademicka i uwaga badaczy skupiła się na praktycznym wykorzystaniu tej gałęzi psychologii. Wśród pytań najczęściej zadawanych obecnie przez badaczy wymienić można: Jak trenować, aby zostać zwycięzcą? Jak kontrolować swoje emocje? Jak dążyć do stałego poprawiania wyników? Wywodzące się z postawionego wyżej pytania „jak” praktyczne podejście do psychologii sportu znajduje swoje zastosowanie w codziennych sytuacjach wymagających szybkiej reakcji. Odnosi się to również do innych dziedzin życia, nie tylko sportu. Pojawia się pojęcie brief counseling (ang.: szybka interwencja). Odnosi się ono do szybkiego opanowania krytycznych i nieprzewidzianych sytuacji. Wyróżnia się 4 fazy brief conselingu: zdefiniowanie problemu, selekcja dostępnych rozwiązań, wytyczenie celów oraz szczegółowe tworzenie planu działania.
Powyższa technika stosowana jest zarówno wśród sportowców, jak i osób związanych z zawodami, w których niedopuszczalne jest popełnianie błędów. Przykładem mogą być lekarze lub piloci samolotów.
Ze względu na fakt, iż w obecnych czasach poziom zawodników biorących udział w olimpiadach czy mistrzostwach jest niesłychanie wyrównany, niejednokrotnie decydującą rolę odgrywa właśnie czynnik psychiczny. Podczas zawodów każdy sportowiec musi wykazać się swoimi zdolnościami, „dać z siebie wszystko”. Najlepsi sportowcy to ci, którzy opanowali umiejętność powtarzania swoich sukcesów i ciągłego poprawiania wyników. Bez wątpienia ogromną rolę odgrywa w tym procesie ćwiczenie umiejętności psychicznych, dzięki którym osiągnąć można stan psychofizyczny noszący nazwę „flow” (ang.: przepływ). Mianem tym określa się stan, w którym dana osoba wierzy, iż jest w stanie sprostać stawianym przed nią wyzwaniom, jest najlepiej przygotowana do czekających na nią zawodów, oraz że nastąpił optymalny czas dla udowodnienia, iż jest najlepsza. Mimo iż zadanie, które na nią czeka może być zaliczane do trudnych, czy nawet niebezpiecznych, osoba ta chce je wykonać, ponieważ przynosi jej ono satysfakcję. Rozpoczynając pracę z zawodnikiem, trener skupia się na obserwacji treningu. Dzięki niej może określić słabe i mocne punkty ćwiczącego. Poprzez rozmowę, zarówno z samym zawodnikiem, jak i z trenerem czy jego pomocnikiem gromadzi informacje niezbędne do zdiagnozowania problemów. Mogą to być trudności natury technicznej lub psychicznej. Obecnie psycholodzy sportu mają do pomocy także aparaturę diagnostyczną oraz inne środki wspomagające ocenę stanu sportowca. Dobierając techniki i narzędzia pracy, psycholog musi brać pod uwagę wiek i poziom sportowca. Techniki stosowane w przypadku osób młodych różnią się od tych, które powinno się stosować u zawodników doświadczonych czy starszych.
Warto również wspomnieć, iż przygotowanie psychiczne sportowców wywiera nie tylko wpływ na osiąganie wyników, ale także na dalsze życie zawodników. Jako iż wiek, w którym odchodzą oni na emeryturę waha się pomiędzy 30 a 35 lat, praca psychologa wpływa na ich „lata emerytalne”. Dobrze przygotowani zawodnicy będą potrafili wykorzystać umiejętności nabyte podczas treningów w dalszym życiu, łatwiej będą radzili sobie ze stresem oraz dążyć będą do osiągania sukcesów. Osoby słabo przygotowane traktować mogą lata po odejściu ze świata sportu jako osobistą porażkę czy rozczarowanie.
Wybrane czynniki społeczne wpływające na działalność sportową
Począwszy od czasów naszego dzieciństwa znajdujemy się pod wpływem osób z naszego otoczenia. Są to nasi rodzice, dziadkowie, rodzeństwo czy rówieśnicy. W późniejszym etapie ogromną rolę odgrywa szkoła, wychowawcy czy inne osoby, które stają na naszej drodze. Mianem socjalizacji określa się proces nabywania przez jednostkę systemu wartości, norm oraz wzorów zachowań, obowiązujących w danej zbiorowości. Istnieją trzy mechanizmy socjalizacji: wzmacnianie (stosowanie nagród i kar), naśladowanie oraz pouczenia słowne i pisemne. Mimo iż proces ten trwa przez całe życie, właśnie w okresie dzieciństwa występuje w największym nasileniu. Od tego z jakimi nauczycielami czy innymi autorytetami zetknie nas los zależy, jakimi ludźmi się staniemy. Dzieci mają tendencję do utożsamiania się ze swoimi rodzicami czy choćby trenerami. Dążą do tego, aby ich naśladować, dlatego też to właśnie to właśnie trenerzy mają największy wpływ na sposób postrzegania sportu przez młodego człowieka. Sport służyć może jako narzędzie, dzięki któremu dzieci czy młodzież kształtować będą swój charakter, postawy moralne czy system wartości. Panuje powszechne przekonanie, iż dzięki tej dziedzinie wśród osób młodych kształtują się takie cechy jak konsekwencja w dążeniu do celu, odwaga czy dyscyplina.
Jako definicję grupy społecznej podaje się minimum trzy osoby, które łączą trwałe więzi społeczne. Więzi te wywodzą się ze wspólnych oczekiwań, potrzeb, hierarchii wartości oraz celów. Są one elementem stanowiącym o odrębności danej grupy. Jako że grupa społeczna to osoby, które świadome są wspólnych celów, które są dla nich ważniejsze niż własne dążenia oraz posiadają wspólne majątki, herby, sztandary. Pojęcie to odnosi się również do drużyny. Zanim jednak zespół określić można mianem grupy społecznej, musi on przejść pięć faz: formowania, ścierania, normatywną, działania oraz zamykającą.
Wśród czynników społecznych wpływających na działalność sportową wymienić należy facylitację społeczną, efekt współdziałania oraz efekt audytorium.
Mianem facylitacji społecznej (z ang. facility- ułatwienie) określa się napięcie, które powstaje na skutek obecności innych osób, które mogą oceniać nasze zachowanie lub, w przypadku zawodów sportowych nasze przygotowanie do startu i umiejętności. W efekcie tego napięcia dana osoba osiąga lepsze rezultaty podczas wykonywania czynności wyuczonych, ale gorsze w przypadku zadań, które jeszcze nie w pełni opanowała.
Efekt współdziałania występuje w sytuacji, kiedy wiele osób rozpoczyna to samo działanie, jak w przypadku zawodów. Polega on na lepszym i szybszym wykorzystaniu danej czynności, pod warunkiem, że podejmują się jej w tym samym czasie inni zawodnicy czy współpracownicy. W obawie przed „pozostaniem w tyle” i osiągnięciem gorszych wyników zawodnicy lub pracownicy koncentrują swoje wysiłki na dorównaniu najlepszym osobom w grupie.
Ciekawym zjawiskiem, które obserwuje się podczas rozgrywek sportowych jest efekt audytorium. Obserwując przeciętnych i znakomitych graczy zauważono, iż zawodnicy, którzy osiągają słabsze rezultaty na oczach widzów grają słabiej niż zazwyczaj. Z kolei zawodnicy ponadprzeciętni w zetknięciu z publicznością grali jeszcze lepiej. Badając zachowanie oraz wyniki meczy w piłce nożnej zaobserwowano, iż drużyna gospodarzy osiąga lepsze wyniki i zdobywa większą liczbę punktów podczas rozgrywek, w których uczestniczyła większa liczba kibiców.
Innym zjawiskiem, które ma wpływ na osiągnięcie dobrych wyników sportowych jest myślenie grupowe. Istnieje przekonanie, iż przynosi ono lepsze rezultaty, jako że każdy przyczyni się do rozwiązania problemu, a różne spojrzenia pozwalają na podjęcie słusznej decyzji. Na podstawie obserwacji różnego rodzaju komisji wysunąć można wniosek, iż w wielu przypadkach decyzje te mogły być lepsze, gdyby podejmowały je poszczególne osoby, a nie grupa. W przypadku myślenia grupowego powstaje przekonanie o słuszności i nieomylności takich decyzji. Co więcej, złudzenie to rośnie wraz ze statusem społecznym poszczególnych członków grupy.
Podobny proces ma miejsce w przypadku podejmowaniu decyzji przez zawodników podczas rozgrywek, na przykład piłki nożnej, siatkówki czy innych sportów drużynowych, gdzie wielokrotnie zawodnicy decydują się na zagrania niosące ze sobą pewne ryzyko.
I. Janis zajmował się badaniami nad tzw. syndromem grupowego myślenia. Wśród jego objawów wymienił:
– złudzenie pewności siebie,
– ignorowanie złych emocji,
– lekceważenie kwestii związanych z etyką postępowania,
– ignorowanie osób nie należących do drużyny, ich rad oraz informacji napływających z zewnątrz, a niezgodnych ze zdaniem większości grupy,
– dążenie do konformizmu za wszelką cenę,
– zachowanie milczenia jako sposobu na unikanie krytyki odmiennego punktu widzenia,
– interpretowanie milczenia jednego z zawodników jako zgody na podjęcie decyzji.
Myślenie grupowe niejednokrotnie prowadzi do podejmowania błędnych decyzji. Wszelkie informacje, rady czy poglądy pochodzące spoza zespołu, jak i inne możliwości są ignorowane. Takie postępowanie prowadzi do błędnego zadowolenia z „jedynego słusznego” sposobu myślenia, a w rezultacie do niepowodzeń.
